Woensdag 21 juni 2023

De geschiedenis van de Noordzee lijkt wel één aaneenschakeling van grote overstromingsrampen, van de middeleeuwse Elisabethvloeden (1404, 1421, 1424) over de Allerheiligenvloed (1570) en de Kerstvloed (1717) tot de ramp van Zeeland in 1953. Maar waren die stormvloeden dan echt zo uitzonderlijk dat ze het incasseringsvermogen van de samenleving te boven gingen? In deze presentatie gaan we dieper in op de kustsamenleving en de kustbescherming in de voorbije duizend jaar. De zee was niet altijd een vijand, integendeel, eeuwenlang vormde de zee een bondgenoot van de kustbewoners die leefden met het water. De meeste stormvloeden richtten géén grote schade aan – slachtofferaantallen werden vaak schromelijk overdreven. Kleine overstromingen kwamen haast jaarlijks voor, grotere stormvloeden minstens één keer per eeuw. Pas vanaf de zestiende eeuw zien we geleidelijk de overtuiging groeien dat er een ‘harde’ scheiding tussen mens en water moest zijn, dat de zee de vijand was, die moest én kon overwonnen worden. Rationele polders met massieve dijken getuigden van de menselijke controle over het water. Overstromingen werden als relicten van het verleden beschouwd. Achter die hoge dijken werd een – vals – gevoel van veiligheid gecreëerd, en ging men wonen op plaatsen waar onze middeleeuwse voorouders nooit zouden wonen. Overstromingen werden minder talrijk, maar als ze gebeurden, waren er wel meer slachtoffers. Vandaag willen we terug meer ruimte geven aan het water, maar enkel in netjes afgebakende overstromingsgebieden, met een harde scheiding tussen mens en water. Kunnen we niet beter terug leren leven met het water?

Tim Soens (°1977) is hoogleraar middeleeuwse en milieugeschiedenis aan de Universiteit Antwerpen. Aan het Centrum voor Stadsgeschiedenis leidt hij een onderzoeksteam ENVIRHUS – Environmental and Rural History of Urbanized Societies. Een centrale plaats in zijn onderzoek is weggelegd voor de geschiedenis van natuurrampen, waarbij hij onderzoekt waarom mensen kwetsbaar zijn voor overstromingen, hongersnoden, epidemieën en dergelijke meer. Ongelijkheid en armoede spelen een belangrijke rol in die kwetsbaarheidsanalyse. Vanuit AIPRIL – the Antwerp Interdisciplinary Platform for Research into Inequality – onderzoekt hij of minder ongelijke samenlevingen beter bestand zijn tegen crisissen.

Wegens uitzonderlijke omstandigheden zal in mei geen wetenschapscafé plaatsvinden.

Woensdag 19 april 2023

Felicitas = geluk. Felicitometrie = het meten ervan. Het geluksniveau, het welzijnsgevoel van mensen, is belangrijk voor beleidsmakers. Maar hoe komen ze dit te weten? Hoe kan dit gemeten worden en hoe betrouwbaar en vergelijkbaar zijn zulke metingen? Vragenlijsten zijn meestal inadequaat omdat items en dimensies een arbitrair gelijk gewicht krijgen ze door individuen, (sub)populaties en (sub)culturen heel anders beleefd worden. Geld of seks of esthetiek zijn niet voor iedereen even belangrijk. “Hoe gaat het met je?” is een vraag die we elkaar dikwijls stellen, en het antwoord erop geeft weliswaar al een maat voor welzijnsgevoel aan, maar ze blijkt erg ongevoelig zijn voor ingrijpende objectieve veranderingen in levensomstandigheden zoals, zware invaliditeit of grote verbeteringen. Het is alsof individuen en volkeren vastzitten op een ‘aangeboren’ niveau van welbevinden. Beleidsmakers worden geconfronteerd met ongevoeligheid voor vooruitgang en een daaruit voortvloeiend cultuurpessimisme, alsof niets helpt wat ze ook doen. De reden voor het fenomeen van schijnbare constantheid van het geluk is dat de verwachtingen mee veranderen met de objectieve veranderingen. Ten einde remediërende interventies op een efficiënte manier te kunnen organiseren, is het voor het beleid belangrijk de resultaten van betrouwbare en gevoelige peilingen naar het geluksniveau binnen bevolkingsgroepen te kennen.

Jan Bernheim is oncoloog, emeritus-hoogleraar en internationaal erkend om zijn baanbrekende research, omtrent medische ethiek, het levenseinde en de levenskwaliteitsmeting. Hij ontwikkelde de ACSA (Anamnestic Comparative Self-Assessment)-schaal, een gepersonaliseerde schaal die berust op serieuze herinneringen, concreet ervaren, subjectieve welzijnsbelevingen van de beste en de slechtste periodes in de levenservaring die met respectievelijk +5 en -5 de schaal verankeren. Deze zelfbeoordelingen blijken veel minder beïnvloed door externe factoren zoals groepsidentificatie, cultuur, geslacht, leeftijd enz., die in conventionele meetmethodes meer vertekenend zijn. De felicitometrie met de ACSA-schaal blikt proefondervindelijk een verbetering in gevoeligheid, betrouwbaarheid en vergelijkbaarheid van de scores van subjectief welzijn. ACSA hun zou nuttig moeten voor het medisch en sociaal beleid, zowel op lokaal als op wereldwijd niveau.

Woensdag 15 maart 2023

Al opgemerkt dat alle planeten en manen van ons zonnestelsel namen hebben, die ontleend zijn aan de Romeinse mythologie? Hoe en waarom hebben ze die namen gekregen en wat zijn de verhalen erachter? Dat verneem je in deze voordracht!

Maar er is nog meer: na enig zoekwerk kom je bovendien tot de conclusie dat P.P. Rubens – onze Antwerpse Apelles – zowat al deze figuren en verhalen heeft uitgeborsteld. Je krijgt dan ook een volwaardige Rubens-show te zien, waarin de meester zijn kennis en kunde tentoonspreidt en duidelijk maakt dat hij zeer goed op de hoogte is van de Romeinse godenwereld en de spectaculaire gebeurtenissen daarin.

Roger Vanderlinden was als doctor in de scheikunde eertijds directeur in de petrochemie, maar is ook al 35 jaar gepassioneerd en gediplomeerd stadsgids en reisleider. Daarnaast is hij medewerker van het Rubenianum, amateurastronoom en actief als gids bij Volkssterrenwacht Urania.

Woensdag 15 februari 2023

Vele mensen denken dat de ruimte ‘leeg’ is, een vacuüm, waarin geen materie te vinden is. Nu is die ‘leegte’ tussen de sterren wel heel wat leger dan elk zogenaamd luchtledige dat we op aarde kunnen bereiken, maar in deze interstellaire ruimte zit heel wat: straling, magneetvelden en materie onder de vorm van gas en stof. Dit alles is ongelooflijk belangrijk: de straling wordt bestudeerd in enorme centra overal ter wereld met het oog op het ontrafelen van het ontstaan van het universum, uit gigantische gaswolken ontstaan sterren, en het stof, niet hetzelfde als wat je onder je kleerkast vindt en met de stofzuiger verwijdert, bestaat uit allerlei substanties. De laatste jaren heeft men zelfs complexe organische moleculen aangetroffen aan het oppervlak van die minuscule stofpartikels. Waaruit het ISM (interstellaire medium) bestaat, wat er in en vooral op die stofdeeltjes zit, waar ze aan te treffen zijn en hoe men dat onderzoekt, kom je te weten in deze lezing, waarbij je ook naar hartenlust vragen kunt stellen!

Walter Simons is oprichter van het Wetenschapscafé, chemicus en theoretisch fysicus, eredocent H.O. en lesgever in de Basiscursus aan de Volkssterrenwacht Urania. Hij geeft ook een cursus over Hoge-energie-astrofysica.

Woensdag 18 januari 2023

De Wereldorganisatie voor Toerisme van de Verenigde Naties (UNWTO) voorspelde een verdubbeling van het aantal internationale reizigers tussen 2015 en 2030. Dit klonk eerder pessimistisch dan optimistisch: samen met de continue groei van het aantal reizigers wereldwijd zouden ook de economische belangen van die branche gestaag toenemen. Uitgebreide en diepgaande studies bevestigden inderdaad deze wereldwijde explosieve aangroei van de reis- en toerismebranche tijdens de laatste jaren.

Het fenomeen ging weliswaar gepaard met de creatie van nieuwe banen binnen de sector zelf en zijn toeleveringsbedrijven. Maar tegelijk oefent het over-toerisme op vele plekken een onmiskenbare bijkomende druk uit op de lokale economische activiteiten, de openbare voorzieningen en infrastructuur en zelfs het normale werk van de bewoners.

Het aantal steden dat hiermee maken krijgt neemt snel toe. Usual suspects zijn Amsterdam, Barcelona, Firenze, Praag en Venezia. Maar ook steden als Antwerpen kampen nu al met de eerste symptomen van een excessieve toeristische druk op alle facetten van het stedelijke leven.

De spreker prof. dr. Jan van der Borg is verbonden aan de eenheid Geografie en Toerisme van de KULeuven en aan de universiteit Ca’ Foscari Venetië, waar hij de diverse maatregelen i.v.m. massatoerisme begeleidt. Een recente publicatie is Van der Borg (ed.): “A Research Agenda for Urban Tourism”
(zie: https://www.e-elgar.com/shop/gbp/a-research-agenda-for-urban-tourism-9781789907391.html) en ook: www.smartcultour.eu.

Woensdag 21 december 2022

In deze lezing aandacht voor de micro-wereld die o zo belangrijk is voor de mens: de verschillende bacteriën, gisten en schimmels, hoe ze zich gedragen en groeien.

De microscopisch kleine organismen, gisten en schimmels worden geïllustreerd met fotografische en live beelden van hun groei en voortplanting. Bij de nog kleinere organismen, de bacteriën, doen we hetzelfde. Alle verschillende en belangrijkste soorten worden onder de microscoop bekeken en hun groei op kunstmatige voedingsbodems gevolgd. Bij de groei en voortplanting komt een wiskundig model aan bod, waarmee wordt aangetoond waarom bevroren levensmiddelen, eenmaal ontdooid, niet meer voor consumptie geschikt zijn bij een nieuwe invriezing en ontdooiing.

De interactie tussen schimmels en bacteriën wordt behandeld en de ontdekking van de antibiotica belicht. Wat is de plaats van een antibioticum in de immunologische status van een gastheer, hoe werkt het en waarom werkt bv. penicilline niet op elke bacterie?

De spreker Willy Borgers (°1948) is bio-ingenieur van opleiding (KUL 1972) en gepensioneerd docent Microbiologie en docent Informatie Technologie aan de Thomas More Hogeschool, KULeuven Campus Geel.

Woensdag 16 november 2022

De actualiteit bewijst eens te meer dat energie de basis vormt van onze moderne beschaving. Alle huidige maatschappelijke problemen (armoede, inflatie, onbetaalbare energiefacturen, stijgende voedselprijzen, ontbreken van grondstoffen…) zijn quasi steeds terug te brengen naar de hoge energiekosten. Het merendeel van onze huidige energiebronnen is afkomstig van eindige voorraden aan fossiele grondstoffen die we aankopen elders in de wereld. Dit verklaart onze kwetsbaarheid en afhankelijkheid, die leiden tot oncontroleerbare prijsschommelingen.

Onvermijdelijk zullen ooit alle voorraden aan fossiele brandstoffen opgebruikt zijn. De zoektocht naar alternatieve energiebronnen gebeurt wereldwijd op regionaal, nationaal en internationaal niveau. Maar zijn alle alternatieven wel evenwaardig en welke energiebronnen zijn in staat om daadwerkelijk soelaas te bieden?

De belangrijkste nucleaire ongevallen, Tsjernobyl en Fukushima, hebben ertoe geleid dat de publieke opinie zich tegen kernenergie, als alternatieve energievorm, heeft verzet en dat verscheidene landen gekozen hebben voor een kernuitstap. Maar, indien de vraag naar energie blijft groeien, is nucleaire energie het enige valabele alternatief voor energieproductie… Niet verwonderlijk dus, dat het onderzoek naar veilige en efficiënte nucleaire energie op alle verschillende niveaus blijft doorgaan. Nationaal doet het MYRRHA-project van het SCK CEN baanbrekend onderzoek, o.m. om aan te tonen dat vierde-generatie-kernreactoren op basis van kernsplijting als veilig alternatief voor energieproductie kunnen dienen. Op internationaal vlak ligt de focus op kernfusie met als paradepaardje het ITER-project: als dit de verwachtingen inlost, zal het de eerste kernfusiereactor gebouwd hebben die efficiënt energie kan opwekken!

Deze lezing heeft tot doel de verschillende nucleaire energiebronnen historisch en wetenschappelijk in detail te verklaren en hun ontwikkeling te kaderen binnen het niet aflatende mondiale energievraagstuk.

Hugo Moors is ingenieur Cel- & gen- Biotechnologie en als wetenschappelijk onderzoeker verbonden aan het SCK•CEN te Mol. Hij heeft zich gespecialiseerd in nucleaire processen en de fysica van elementaire deeltjes. Als geo-microbioloog verdiept hij zich in de chronologie van het aardse leven en hoe het verder zal evolueren. Hugo Moors hield in maart 2018 reeds de fel gesmaakte lezing ‘Van Big Bang tot aards leven”.

Woensdag 19 oktober 2022

In deze lezing staat artificiële intelligentie centraal, een intrigerend maar controversieel onderwerp. Antropocentrische en vaak ook emotionele argumenten worden aangevoerd om de mens als intellectueel centrum van de wereld te beschouwen. Voor velen is het ondenkbaar dat de computer de mens ooit kan en zal benaderen. Maar de wetenschap lijkt stilaan dichterbij te komen. Artificiële neurale netwerken (ANN) bootsen de structuur van de menselijke hersenen na door kleine processoren (neuronen) onderling te verbinden in een netwerk waarin informatie kan worden verwerkt en opgeslagen. Het gebruik van ANN is momenteel echter nog beperkt tot het herkennen van eenvoudige patronen, daar waar de mens zeer ingewikkelde beelden kan herkennen. Bij de mens is de neuronale structuur van de hersenen (de “hardware”) dan ook het gevolg van een proces dat miljoenen jaren geduurd heeft. Door deze evolutie bezit de mens een geweldige bagage aan kennis die genetisch is ingebouwd of verkregen door een langdurig leerproces. Als de wetenschap er in slaagt computersystemen te ontwikkelen die een gelijkaardig evolutionair leertraject volgen, dan lijkt het al minder ondenkbaar dat de intelligentie van de computer die van de mens kan benaderen of overtreffen.

Dirk Van Dyck (°1948) is emeritus professor fysica aan de Universiteit Antwerpen waar hij verschillende opleidingsonderdelen doceerde in zowel bachelor- als masteropleidingen Fysica, Wiskunde, Informatica, Handelsingenieur en Biomedische Wetenschappen. In 1991 richtte hij het Visielab op, dat gespecialiseerd is in digitale beeldverwerking en patroonherkenning. Hij was voorzitter van het Departement Fysica, van 1991 tot 1995 en van 1998 tot 2003. Van maart 2004 tot september 2008 was hij vicerector onderzoek. Hij werd voor zijn wetenschappelijk werk in de elektronenmicroscopie en de beeldverwerking gehonoreerd als laureaat van de binnenlandse Francqui-leerstoel 2000-2001 van de KU Leuven. Dirk Van Dyck is auteur van meer dan 300 publicaties in de internationale literatuur, medeauteur van 15 wetenschappelijke boeken en medeuitgever van “Handbook of Microscopy” (2000 en heruitgave in 2007) en “Handbook of Nanoscopy” (2012). Hij werd reeds uitgenodigd als gastspreker en -docent op meer dan 200 internationale wetenschappelijke bijeenkomsten en internationale zomerscholen. Hij is medeoprichter van zes spin-off bedrijven en actief aanwezig in de media voor het populariseren van de wetenschap (Jongens en Wetenschap, Hoe?Zo!). Hij is ook ondervoorzitter van VARIO de adviesraad van de Vlaamse regering voor innovatie en ondernemerschap.