Stoïcijnse levenskunst, evenveel geluk als wijsheid.
Inleiding: filosofie, geloof, wetenschap en wetenschapsfilosofie.
Geloof = iets aannemen op gezag van een ander.
Wetenschap = iets weten, empirisch getoetst of rationeel bewezen.
Filosofie = (nog) niet te bewijzen, maar getoetst aan het eigen kritische denkvermogen.
Wetenschapsfilosofie: wat ‘echte’ wetenschap is, is zelf een filosofische aanname.
In de oudheid: filosofie als moeder van alle wetenschappen.
In de 17e eeuw: Newton’s natuurfilosofie en Spinoza’s geometrische Ethica. Mechanisering van het wereld – en mensbeeld. Niet Descartes, maar wel Spinoza (post-modern: goed en kwaad zijn relatieve begrippen) en Hobbes gaan uit van een natuurlijk mensbeeld.
En nu: neurowetenschap, Damasia, Hagoort e.a.: de vergissing van Descartes (dualisme van lichaam en geest) en het gelijk van Spinoza (monisme: er bestaan alleen natuurnoodzakelijk wetmatigheden en werk-oorzaken).
Filosofie en psychologie: onder elke psychologie/therapie ligt een filosofisch mensbeeld. Rationeel mensbeeld: psychoanalyse en cognitieve psychologie.
De filosofie onder de Rationeel emotieve theorie/therapie/training,
Rationeel emotief management en Rationele effectiviteitstraining (Albert Ellis, V.S.)
1. In de klassieke filosofie en met name bij Epicurus en in de Stoïcijnse filosofie, wordt er van uitgegaan dat wijsheid (rationeel denken, inzicht) intrinsiek verbonden is met geluk. Een paar basisuitgangspunten voor een goed, d.w.z. gelukkig leven, zijn:
– de hedonistische calculus (langere termijn denken, inschatten van negatieve bij-effecten, makkelijk te bereiken, onafhankelijk van andere mensen en de wereld) van Epicurus;
– het onderscheid tussen wat wel en wat niet in mijn vermogen ligt in de gaten houden van Epictetus (55 -135): “Geef me de moed om alles te accepteren wat niet in mijn vermogen ligt, de energie om alles te veranderen wat wel in mijn vermogen ligt, en de wijsheid om tussen die twee te onderscheiden.” Dat laatste is de kunst, de levenskunst!
– En ook van Epictetus: “Mensen lijden (C) niet door de gebeurtenissen (A), maar door hun meningen (B) over die gebeurtenissen.”
– Deze zin is in de 20e eeuw het uitgangspunt geweest van de Rationeel Emotieve Therapie van Albert Ellis.
2. Algemene inleiding in de theorie: Gevoel is veel ruimer dan emoties. Emoties berusten altijd op onware gedachten, die op gespannen voet staan met de werkelijkheid. Byron Katie: ‘If you argue with reality, you lose ….) Ontstaan en werking van negatieve emoties. Onder elke emotie ligt een typisch gedachtenpatroon.
Uitleg van de RET, de A-B-C-D-E- methode, en de rationaliteitscriteria.
Het onderscheid tussen psychotherapeutisch en filosofisch werken vanuit dit uitgangspunt: in de filosofie gaat het alleen om de waarheid van een gedachte, niet om het praktische effect of nut.
Kritiek van Spinoza op de Stoa en Descartes: de geest is gewillig maar het vlees is sterk. Er bestaat geen onafhankelijke geest of vrije wil die tegen de passies opkan.
3. Aan de hand van eigen voorbeelden toetsen of en hoe deze theorie werkt.
a. Aanvullende theorie: ontstaan en werking van negatieve emoties die te maken hebben met opvattingen over zichzelf: angst (zenuwachtig, stress, onzeker, onrustig, spanning) vooraf en schuldgevoel/ schaamte achteraf. En praktijk: werken aan eigen situaties met voorbeelden van angst/zenuwachtig en schuldgevoel.
– Bang.“De mens vreest vaak het meest door het lijden dat hij vreest en dat nooit op komt dagen”. Er zijn twee wegen om angst te voorkomen/elimineren, afhankelijk van de twee gedachten die angst veroorzaken.
– Schuldgevoel: berust altijd op de idee dat iemand zelf iets niet had mogen doen, of anders had moeten doen. En die idee is altijd onwaar, onterecht. Met twee eenvoudige vragen aan onszelf en anderen rekenen we voor altijd af met schuldgevoel!
b. Aanvullende theorie: ontstaan en werking van negatieve emoties die te maken hebben met opvattingen over anderen en de wereld:
– Irritatie/woede.
Epictetus en Seneca: Een juist inzicht in de wereld en in andere mensen, wat men wel en niet kan verwachten, wat er wel en niet kan gebeuren, voorkomt ergernis en verwijt. Het gaat erom de woede te voorkomen, en daarvoor moet men eerst weten hoe zij ontstaat. En praktijk: werken aan eigen situaties met voorbeelden van irritatie/woede.
Hebben emoties ook een positieve functie?
Nee! Het is lijden (passief) en dat staat tegenover leiden (actief)! Emoties zijn alleen nuttig voor mensen die het ontbreekt aan inzicht en moed.
Concrete tips bij het maken van een A-B-C-D-EEEEETje:
A:
– alleen de feitelijke situatie die de aanleiding is, geen gedachten daarover of gevoelens erbij.
Maar let op: soms horen de gedachten en gevoelens in de situatie.
B:
– GEEN VRAGEN!
– alleen de gedachten die aan de emotie ten grondslag liggen
– meestal: twee gedachten per emotie (bij C)
– als je meer dan één emotie hebt (zie C), orden de gedachten dan per emotie en nummer de gedachten met 1) en 2)
C:
voor ELKE emotie bij C staan er twee gedachten bij B
D:
– GEEN VRAGEN
– je hoeft deze gedachten niet nu al te geloven, het gaat erom dat je ze minstens kunt bedenken
– hier staan gedachten die ingaan tegen de gedachten bij B, d.w.z. van elke twee gedachten die er nodig zijn voor één emotie, wordt er één bestreden, gerelativeerd, ontkracht…… er staan dus geen gedachten die het gevoel bij C bestrijden of ontkennen of relativeren, want als je D denkt/ gelooft i.p.v. heb je helemaal geen emotie C!
– Als je meer emoties had bij C, heb je dus meer relativerende gedachten bij D
– Valkuilen:
– het minder erg maken (wens- denken = positief denken )
– denken dat het misschien niet waar is (het zou nl. best wel waar kunnen zijn
= realistisch denken)
– denken dat je niets hoeft te doen (en je kunt wel wat doen; het gaat er om niet iets vervelends te voelen, maar – juist (daardoor) –wel iets effectiefs te doen!) Want het gaat niet om het accepteren van de situatie, maar van het feit dat de ander nu is die zij is, en jij nu bent die je bent.
E:
– Hier staan twee antwoorden, waarvan twee (2) is bedoeld tégen het accepteren in de betekenis van “het er bij laten zitten”!
1) Welk gevoel geeft deze andere gedachte?
2) Wat kun je wel doen om je zin te krijgen?
Om verder te lezen:
1) Epicurus, De brief over het geluk. Historische Uitgeverij, 1995.
2) Seneca, Het gelukkige leven. Het Wereldvenster, Baarn, 1979.
3) Epictetus, Zakboekje, Sun, Nijmegen, 1994.
4) Spinoza, Verhandeling over de verbetering van het verstand. Historische Uitgeverij, Groningen, 2003
5) Spinoza, Ethica, Wereldbibliotheek, 1979.
6) R. Diekstra, Ik kan denken, ik kan voelen wat ik wil.Swets & Zeitlinger, A’dam/Lisse, 1977
7) Beren op de weg, spinsels in je hoofd. Omgaan met emoties op het werk: de rationele effectiviteitstraining. Theo IJzermans en Coen Dirkx, Mens en bedrijf, Thema Uitg. 1977.
8) Hoe maak ik van een olifant weer een mug? Rationele effectiviteitstraining voor gevorderden. Theo IJzermans en Roderik Bender, Mens en bedrijf, Thema Uitg. 2004.
9) Rationeel Emotief Management, Jan Verhulst, Swets & Zeitlinger, A’dam/Lisse,1992.
10) Seneca voor managers. Lannoo, Tielt, 2001.
11) Amsterdam, 1999.ihalyi, Mderde druk 2003)desandelen.men.elijke effecten.wijs?en,dat is: hun werkelijke oorzaak te kennen,De weg naar Flow, M. Csikszentmihalyi, Boom, Amsterdam, 1999
12) Rymke Wiersma, Stoïsche notities, Atalanta, 2009.
Miriam van Reijen (Breda,1946) is afgestudeerd in de sociale filosofie en ethiek (Nijmegen, 1974), en in de cultuur- en godsdienstsociologie (Nijmegen, 1983). Van 1973 -1985 was zij o.a. wetenschappelijk medewerker filosofie aan de medische faculteit van de Katholieke Universiteit Nijmegen, en docent aan diverse beroepsopleidingen voor maatschappelijk werkers en architecten. Na een verblijf van 6 jaar in Nicaragua woont en werkt zij sinds 1990 weer in Breda. Momenteel is zij werkzaam als docent filosofie en ethiek aan de Academie voor Sociale Studies van Avans Hogeschool, Breda. Daarnaast houdt zij zich de laatste jaren intensief bezig met Spinoza; in het bijzonder zijn theorie over de passies en zijn politieke filosofie, waarover zij een proefschrift schrijft. Tevens geeft zij workshops en cursussen b.v. “Filosoferen over emoties”, “Filosoferen over de goede keuze”, “Filosofie als levenskunst“, o.a. aan de Senioren Academie Brabant (HOVO) van de UvT, aan de ISVW in Leusden en in filosofische centra in Frankrijk. Zij is voorzitter van de Vereniging voor Filosofie Onderwijs (VFO) en bestuurslid van de Vereniging Het Spinozahuis. Van 1998 -2008 had zij een Filosofisch Café in Breda.
Publicaties:o.a.
– Filosofie en hulpverlening I (Wijsgerige kernbegrippen), Uitg. Nelissen B.V., Soest, 1984; (7e druk 2003)
– Filosoferen over emoties, Reeks Sociale Wetenschappen, Uitg. Nelissen, B.V.,Soest. 1995, ISBN 90 244 09802, (4e druk 2003)
– Spinoza: dat iederen kan denken wat hij wil en kan zeggen wat hij denkt. In: Grenzen aan tolerantie. (red. W. Derkse), Damon, Budel, 2004.
– Emoties. Van stoïcijnse apatheia tot heftige liefde. (red.) Uitg. Klement, Kampen (NL)/ Pelckmans, Kapellen, (Be) okt. 2005.
– Spinoza, de geest is gewillig, maar het vlees is sterk. Klement, Kampen/ Pelckmans/ Kappellen, 2008.
Miriam van Reijen
Mauritssingel 10, 4811 CR, Breda; tel. 076/5212523 (pr)
werk: Avans Hogeschool, 076-5238559
e-mail: mt.vanreijen@avans.nl www.wijsgeer.nl/miriamvanreijen